فهرج،تنها مسجد به جا مانده از قرن اول هجری در ایران
مسجد جامع فهرج یزد، یکی از عمارات تاریخی ایران است که تاریخ نویسان و باستان شناسان قدمت آن را به دوران اولیه‌ی اسلام نسبت می‌دهند. مسجد جامع فهرج یزد، در استان یزد، روستای فهرج، واقع در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی این استان قرار گرفته است. این مسئله به گونه‌ای رقم خورده است که به دلیل عقیده‌ی برخی از آن‌ها، مبنی بر قدمت این عمارت تاریخی به دوران اوایل ظهور اسلام (قرن اول هجری)، این مسجد را قدیمی‌ترین مسجد ساخته شده در ایران می‌پندارند. گروهی از باستان‌شناسان با استفاده از تزئینات انجام شده بر درهای گچبری شده‌ی قرمز رنگ، و برخی دیگر از طرح‌های صورت گرفته در مسجد جامع فهرج، معتقدند که تمامی آن‌ها در هنگام ساخت مسجد یا در فاصله‌ی کمی پس از احداث مسجد، اجرا شده‌اند؛ سندی که می‌تواند اطلاعات مفید و قابل توجهی را در مورد تزئینات رنگی ابتدایی، در اختیار باستان‌شناسان و کارشناسان معماری قرار دهد. همچنین استفاده از آجرهای خشتی در ابعاد بزرگ، در عمارات ساخته شده در دوران ابتدایی اسلام رایج بوده است که از این نوع آجرها نیز در احداث مسجد جامع فهرج، استفاده شده است. در نگاه نخست، مسجد جامع فهرج یزد به دلیل عدم حضور گنبد، کاشی‌کاری‌های تزئینی و کتیبه‌های قرار گرفته بر در و دیوار اکثر مساجد باقیمانده از ایران کهن، شباهتی به مسجد نداشته باشد. معمار و طراح مسجد جامع فهرج یزد، طرح اولیه و اصلی این عمارت را به صورت شبستان و رواقی که حیاط مرکزی را در خود احاطه کرده، در نظر گرفته است نقشه مسجد فهرج بسیارساده‌تر از تاریخانه دامغان بوده و شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه‌ی میانی بزرگتر از دو دهانه‌ی چپ و راست آن است. درواقع می‌توان این امر را از نکات و ویژگی‌‌های بارز معماری در ساخت مساجد ایرانی و دوران اولیه‌ی اسلام درنظر گرفت که دهانه‌ی مرکزی را در جهت قبله و به دلیل حضور محراب، با وسعت بیشتری نسبت به دیگر دهانه‌ها، طراحی می‌کردند. شاید همین امر است که برخی از معماران و باستان‌شناسان را در صحت ساخت این مسجد ارزشمند، در قرن اول و دوم هجری قمری، دچار تردید ساخته است؛ چراکه در دوران ذکر شده، تمامی ستون‌های تعبیه شده در مساجد به صورت ساده و فاقد تزئینات پیشرفته در نظر گرفته می‌شدند. علاوه بر شبستان ذکر شده می‌توان آثار باقیمانده از شبستان دیگری را که به شکل مستطیل و در بخش جنوب غربی مسجد ساخته شده است، یافت. معماران و باستان‌شناسان بر این باورند که این شبستان به دلیل قرار گرفتن در بیرون از محوطه‌ی مسجد اولی، تفاوت در سبک پوشش نسبت به شبستان اصلی و همچنین ابعاد خشت‌های به کار گرفته شده در ساخت، نشان‌دهنده‌ی اضافه شدن آن در مدت زمانی پس از تاسیس مسجد است. هرچند تا کنون هیچ تاریخ دقیقی در مورد ساخت آن از طرف مورخان و باستان‌شناسان ارائه نشده است، اما بر اساس یکسان بودن اندازه و ابعاد آجرهای خشتی که در احداث این شبستان و مناره‌ی مسجد مورد استفاده قرار گرفته شده است، می‌توان فرضیه‌ی ساخت همزمان مناره و شبستان مذکور را درست تلقی کرد. از مهم‌ترین قسمت مسجد اعظم فهرج یزد، می‌توان به شبستان اشاره کرد که از ارتفاعی بیشتر نسبت به سایر بخش‌های آن، برخوردار است. معمار این اثر تاریخی، برای پوشاندن این بخش عریض که داشتن ارتفاعی کم‌تر نسبت به شبستان از ملزومات طراحی صحیح آن به شمار می‌آید، ۴ دهانه‌ی رواق را طراحی و احداث کرده است. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری صورت گرفته در ساخت این مسجد می‌دانند. غربی عمارت و دو ورودی دیگر (در حال حاضر یکی از این ورودی‌ها مسدود است) در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته است. از دیگر نکات جالب توجه در مورد معماری مسجد جامع فهرج یزد، بهره‌مندی از سبک و روش استفاده شده در ساخت و طراحی مساجد عربی است که در آن دوران مرسوم و رایج بوده است. همچنین گوشه‌سازی‌ها به صورت بیضی و حضور طاق‌های گهواره‌ای نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است که همگی از سبک معماری رایج در حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام، حکایت می‌کند. این طرح‌ها عبارتند از طرحی که به صورت تابیدن نور روی سطح خارجی قوس جناغی محراب کوچک اجرا شده است؛ قوس چند‌پره (این قوس‌ها را می‌توان در آثار برجای‌مانده‌ی بناهایی همچون طاق کسری، سردر مسجد جورجیر اصفهان، مسجد جامع قدیم مهرآباد ابرکوه و در نمای ورودی مجموعه‌ی اخیدر عراق مشاهده کرد) بر فراز محراب اصلی که همانند آن را زیر طاق روی دیوار قسمت جنوبی شبستان می‌توان دید و طرحی که به صورت پله‌ای (این طرح از الگویی ایرانی پیروی کرده که در عمارات قبل از اسلام مانند تخت جمشید به صورت نمای تزئینی بیرون ساختمان، اجرا شده است) روی آخرین دیوار رواق و در بخش شمال غربی مسجد، مورد استفاده قرار گرفته است. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه کرده است. البته در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانسته و همچنین مهرداد شکوهی که وی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد، اشاره کرد.
متن کامل نوشته در سایت راهدون
نظرات