برنامه امیرکبیر برای توسعه اقتصاد ایران
اهمیت این محصول در سال‌های منتهی به انقلاب مشروطه نیز دوچندان شد، تا آنجا که گران شدن شکر به اعتراض‌های مدنی در جامعه ایران منجر شد. افزایش تولید چغندرقند در اروپا و تاسیس کارخانههای شکرریزی در روسیه، همزمان با تغییرات داخلی ایران، به پررنگ‌تر شدن نقش قند و شکر در زندگی سیاسی و اجتماعی مردم منجر شد. بازارهای هر شهر «انباشته از میوه و شیرینی‌جات و چیزهایی از این قبیل بود.» همزمان با افزایش مصرف قند و شکر در بین مردم، اهمیت آن در بین شاهان و درباریان دوره قاجار نیز دوچندان شد، آن‌چنان که در مقاطعی، شاه به درباریان دستور می‌‌‌داد دهان یک نفر را با آبنبات شکری پر کنند. این مسائل به گونه‌ای پیش رفت که به افزایش مصرف قند و شکر در میان ایرانیان عصر قاجار منجر شد و حتی برخی از رویدادهای سیاسی و اجتماعی این دوره، به نحوی به شکر مرتبط شدند. باتوجه به افزایش مصرف شکر در بین خانواده‌های ایرانی، دولتمردان قاجار به منظور گسترش صنعت شکر در کشور و نیز کاهش واردات آن، به تاسیس کارخانههای صنعتی همت گماشتند. زین‌العابدین مراغه‌ای در «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ»، ساخت کارخانههای صنعتی در زمینه قند و شکر و تصفیه‌‌کردن آن را به روش جدید از مهم‌ترین اولویت‌های کشور می‌داند و بیان می‌کند: «چرا باید رعیت ایران تا این جزئیات در لوازم زندگی محتاج خارجه باشد؟ آیا خاک مملکت ایران استعداد رویاندن چغندر یا نیشکر را برای ساختن قند ندارد؟ اینها که تاجر نام دارند، تاجر نیستند؛ مزدوران فرنگانند و بلکه دشمنان وطن خودشان هستند؛ زیرا هر سال پول کشور را بار کرده و به ممالک خارجه می‌برند و در مقابل اجناس ناپایدار آنها را به وطن نقل می‌دهند.» لزوم توجه به نیازهای مردم در زمینه کالاهای ضروری و نیز کاهش واردات این قبیل محصولات، امیرکبیر را بر آن داشت تا در سال ۱۸۵۰م، جمعی از هنرمندان و صنعتگران را به شهرهای مسکو و سن‌پترزبورگ روانه کند. صدراعظم ناصرالدین‌شاه معتقد بود که باید با احداث کارخانه در خود ایران، صنایع جدید اروپا را رواج داد و کالاهای مادی جدیدی را که در اصل، از تمدن تازه اروپا نشات گرفته بود، در داخل کشور تولید کرد. به منظور تولید شکر مرغوب و تصفیه‌شده، در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه ظرفیت مطلوب مزارع نیشکر مازندران برای دولتمردان قاجار به امری بدیهی تبدیل شده بود. بنابراین امیرکبیر با استفاده از تجربه و سابقه‌ای که از کشت نیشکر در مازندران به دست آورده بود، مقدمات تهیه شکر سفید و تصفیه‌شده را در این منطقه فراهم کرد. این نخستین تجربه شکر تصفیه‌شده در ایران دوره قاجار بود. به نظر می‌رسد کیفیت محصولات این کارخانه مطلوب بود، چنانکه روزنامه دولت علیه ایران در این باره می‌نویسد: «قند و نبات و شکر که حاجی یعقوب‌علی از کارخانه شکرریزی مازندران که از شکر همان ولایت به عمل می‌آورد، هیچ تفاوت با قند روسی ندارد.» به این ترتیب، کارخانههای صنعتی و جدید در مازندران برای نخستین بار موفق به تولید شکر تصفیه‌شده شدند. روزنامه وقایع اتفاقیه نیز در یکی از گزارش‌‌‌های خود، به تلاش دولتمردان و بازرگانان قاجار برای کاشت نیشکر و ساخت کارخانههای دیگر در نقاط مختلف کشور اشاره کرده است. بر اساس این گزارش‌ها کارخانههای شکرریزی مازندران در سال‌های پس از دوران صدارت امیرکبیر، به تولید خود ادامه دادند. علاوه بر این، ممکن است صادرات شکر مازندران به شهرهای مختلف و نیز به خارج از کشور، در سال‌های پس از دوره زمامداری ناصرالدین‌شاه صورت گرفته باشد. این افراد به تولید شکر تصفیه‌شده در مازندران مشغول بودند؛ بنابراین این ادعا درست نیست که تولید شکر تصفیه‌شده، فقط به زمان کوتاه صدارت امیرکبیر ختم می‌شود، اما باید در نظر گرفت که فعالیت و کارکرد این کارخانه‌ها به علل مختلف، از جمله کمبود بودجه، نداشتن امکانات لازم و تجهیزات پیشرفته آن روز و نیز حمایت نکردن مادی و معنوی دولت، در سال‌های پایانی حکومت قاجار روند ثابتی نداشته است. این مساله نشان می‌دهد که با تلاش‌های دولتمردان قاجار، شکر تصفیه‌شده در داخل کشور روند افزایشی داشته است، اما افزایش تولید در داخل، به این معنی نیست که قند و شکر از اروپا وارد نمی‌شد. حتی زمانی که بازدهی کارخانههای مازندران در سطح مطلوبی بود، به علت اهمیت قند و شکر و مصرف فراوان آن در بین مردم، واردات این قبیل محصولات در دستور کار دولت ایران قرار داشت. آنچه حائز اهمیت است، بررسی و تحلیل واردات کالاهای قندی و در واقع، تاثیر کارخانههای صنعتی مازندران بر روند واردات شکر در دوره قاجار است. تا پیش از تاسیس کارخانههای شکرریزی ساری و بارفروش، بخش مهمی از واردات اروپا به ایران شامل قند و شکر میشد؛ به عبارتی، ۹۵ تا ۹۷ درصد نیاز مردم در زمینه کالاهای قندی نظیر کله‌قند، از سه کشور روسیه، فرانسه و آلمان تامین میشد، شکر خام نیز از جاوه و جزیره موریس هند، به ایران وارد میشد.
متن کامل خبر در سایت مدیر اینفو
نظرات