تم‌پارک‌ها و مال‌های آینده
مال‌ها، یا مجتمع‌های بزرگ خرید و سرگرمی، با مراکز خرید سابق و پاساژها حداقل یک تفاوت اساسی دارند؛ این مراکز صرفاً مرکزخرید نیستند، بلکه با تجمیع کامل عناصری که یک شهروند برای خرید و پر کردن اوقات فراغت نیاز دارد، به او امکان می‌دهند که با خودروی شخصی به‌راحتی وارد مجتمع شده، پارک کند، به خرید انواع نیازها بپردازد، از همه امور رفاهی بهره‌مند شود، خود و افراد خانواده را سرگرم کند و بدون اینکه برای رفع نیازهای دیگرش نیاز به خروج از مجتمع و سرگردانی در یک شهر شلوغ و پرترافیک داشته باشد، یا از گرمی و سردی هوا رنج ببرد، ساعت‌های طولانی را در این مجتمع‌ها پرسه بزند، خرید کند و به تفرج بپردازد. سرگرمی‌ها بخش ضروری و مسلّم مال‌های جدیدند. این سرگرمی‌ها طیف وسیعی را شامل می‌شوند: از سینما و تئاتر گرفته تا کتابفروشی، شهر بازی، تم‌پارک و سرگرمی‌های دیجیتال و تعاملی. در این میان، تم‌پارک‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند. شهر‌بازی‌ها‌ی داخلی (indoor amusement parks) تقریباً در همه مراکز خرید وجود دارند و غالب آنها هم به یک شکلند. آنچه به تمایز مراکز تفریحی در مال‌ها کمک می‌کند، تم‌پارک‌ها هستند. تم‌پارک‌ها که به «پارک‌های موضوعی» ترجمه شده‌اند، قابلیتی بی‌پایان در طراحی هدفمند پارک‌های تفریحی به وجود آورده‌اند. تفاوت تم‌پارک‌ها با شهر بازی‌ها در داشتن یک داستان و عنصر یکپارچه‌کننده در دل آنهاست. این تم‌پارک‌ها بر دوگونه‌اند:
- تم‌پارک‌های رومایه: تم‌پارک‌هایی که ظاهر آنها یک داستان را روایت می‌کند یا شبیه چهره‌های یک داستان آشنا، شخصیت‌های یک انیمیشن یا فیلم سینمایی یا تلویزیونی است، اما داخل آنها همان وسایل شهر بازی شناخته‌شده است. بسیاری از تم‌پارک‌هایی که می‌شناسیم از این قبیلند، مثل اروپا پارک در آلمان یا اسفانبول در استانبول؛
- تم‌پارک‌های تومایه: تم‌پارک‌هایی که علاوه‌بر ظاهر آنها، درونمایه و موضوع‌شان هم متناسب با داستان یا شخصیت‌های مربوط به داستان‌های آشناست. مثل پارک‌های علمی که هیومن‌پارک در موزه دارآباد، باغ علم کودک در باغ کتاب کودک و شهر مشاغل در برج میلاد از جمله آنها هستند.
اگر تم‌پارک‌های رومایه صرفاً سرگرمی را هدف می‌گیرند، تم‌پارک‌های تومایه همزمان به آموزش و یادگیری هم توجه می‌کنند. در واقع این تم‌پارک‌ها، پارک‌های edutainment نامیده می‌شوند. اگر آموزش را به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم کنیم، آموزش‌های غیررسمی مشترکاتی دارند که در یک کلام در edutainment خلاصه می‌شوند. سرگرمی ( Entertainment ) به عنوان عنصری غیرقابل تفکیک در آموزش ( Edutainment ) در نظر گرفته می شود و تعامل ( Interaction ) و دست ورزی ( Hands- on ) جای تماشاچی بودن و گوش کردنِ صرف را می گیرد.
شکل ۱: مرکز علم تکنوراما، زوریخ، سوئیس
۱. مراکز و موزه های علم
مراکز علم ( Centers Science )، زیرشاخه موزه های علم ( Science Museum ) طبقه بندی می شوند. مراکز علم در مقایسه با موزه های علم کوشیده اند از بار آموزش مستقیم در این مراکز بکاهند و مقدار زیادی سرگرمی به آن تزریق کنند. در موزه های علم معمولاً امکان تجربه و لمس مستقیم اشیای موزه ای وجود ندارد، در حالی که در مراکز علم، دستگاه ها در دسترس بازدیدکننده قرار دارند و به گونه ای طراحی شده اند که افراد بتوانند با آنها تعامل داشته باشند و با آنها بازی یا آزمایش کنند.
اولین مرکز علم جهان در سال ۱۸۸۸ در برلین، پایتخت آلمان بنا شد. این مرکز اورانیا نام داشت. اما مراکز علم از این نوع که امروزه با آنها سروکار داریم از دهه ۱۹۶۰ میلادی و به طور خاص از امریکا سربرآوردند. در ۱۹۶۹ مرکز علم اکسپلورتوریم در سان فرانسیسکو توسط مارک اپنهایمر تاسیس شد که امروزه الگوی اغلب مراکز علم جهان است و به ادعای این مرکز، ۸۰درصد مراکز علم جهان از روی این مرکز علم گرته برداری کرده اند. در واقع این مرکز علم با تدوین و انتشار کتاب مخصوصی که کلیه دستگاه ها را بر اساس تجربه مخاطب، محتوای علمی و مختصات فنی دسته بندی کرده، برای خود نقشی پیشتازانه فراهم آورده است. انجمن بین المللی مراکز علم، تعداد اعضای خود را حدود ۷۰۰ مرکز علم اعلام می کند. ولی به طور حتم، تعداد این مراکز فراتر از ۱۰۰۰ است و اخبار و مشاهدات نشان می دهد این روند با سرعت در اقصی‌نقاط جهان ادامه دارد و در برخی مناطق جهان شروع نشده است. مثلاً در شمال آفریقا، تنها مصر و تونس مرکز علم دارند. در خاورمیانه، کویت، اردن، فلسطین، ترکیه و عربستان دارای مراکز علم ثبت و اعلام شده هستند. ایران به رغم داشتن مرکز علم در تهران و مشهد، هنوز در فهرست دارندگان مرکز علم در منطقه و جهان وارد نشده است. با افزودن دو مرکز علم جذاب و نسبتاً بزرگ در باغ کتاب تهران، امروزه تهران را می توان یکی از پایتخت های مهم منطقه در زمینه مراکز علم به شمار آورد. با توجه به آمار تعداد بازدیدکننده در کشورهای منطقه و حتی بسیاری از کشورهای اروپایی، مراکز علم باغ کتاب تهران را می توان یکی از پرشمارترین مراکز علم منطقه به شمار آورد. تنها انجمن منطقه ای مراکز علم که ایران در محدوده آن قرار می گیرد و می تواند عضو اصلی شود و در آن نقش آفرینی کند، نیمز ( NAMES ) است؛ انجمن مراکز علم شمال آفریقا و خاورمیانه که در حال حاضر، مدیریت آن در اختیار اردنی ها و مصری هاست و اعضای آن را ترکیه، عربستان، فلسطین، اردن، کویت، دوبی، تونس و مصر تشکیل می دهند. نیمز با همکاری اکسایت و همراهی کشورهای اروپایی حاشیه دریای مدیترانه، سه سال است که تابستان هر سال مدرسه ای تابستانی تشکیل می دهد که در آن اعضای این انجمن و انجمن اروپایی، تجربیات و آموخته های خود را در قالب کارگاه های آموزشی در اختیار یکدیگر قرار می دهند. اولین دوره مدرسه تابستانی در سال ۲۰۱۳ در گرانادای اسپانیا، دومین دوره در سال ۲۰۱۵ در اسکندریه مصر و سومین دوره در سل ۲۰۱۷ در ناپل ایتالیا برگزار شد و قرار است دوره بعدی در پایتخت اردن در سال ۲۰۱۹ برگزار شود. باغ کتاب تهران به‌عنوان مجموعه ای که دو مرکز علمی مدرن در خود جا داده است، تنها مرکز علم ایرانی بود که در سومین مدرسه تابستانی شرکت کرد و مقدمات عضویت رسمی در اتحادیه منطقه ای مراکز علم را طی نمود. تجربه ایجاد مرکز علم در باغ کتاب تهران با کمک شرکت های داخلی و خارجی، انباشتی از تجربه طراحی و اجرای مراکز علم در کشور فراهم آورده است که می تواند در گسترش استاندارد مراکز علم در کشور نقش کلیدی بازی کند.
شکل ۳: کیدزانیا (شهر مشاغل)، دوبی
۲. پارک های موضوعی
برعکس، پارک های بازی ( Amusement Parks )، تلاش کرده اند بار آموزشی خود را تقویت کنند. پارک های موضوعی ( Theme Parks ) و شهرهای مشاغل ( Job Parks ) از جمله این پارک ها هستند. در شهرها یا پارک‌های مشاغل، بچه ها در یک فرآیند بازی گونه، فرآیند انجام یک شغل جدی را از ابتدا تا انتها تجربه می کنند. آنها مزد می گیرند و با دستمزد خود خرید می کنند و هرجا نیاز به پول داشتند، یک بار دیگر شغل مورد علاقه خود را انجام می دهند. پارک های موضوعی هم، به جای چیدن وسایل بازی در یک محیط بسته یا باز، در قالب یک داستان و شخصیت های شناخته شده کودکانه (اغلب بر اساس کارتون ها و فیلم های سینمایی معروف) بچه ها را درگیر یک داستان یا یک موضوع آموزشی (مثلاً حفظ محیط زیست) می کنند تا بچه ها ضمن اینکه غرق بازی می‌شوند مهارت های مفیدی هم بیاموزند.
پارک های موضوعی سریع ترین رشد را در میان انواع پارک ها و شهر بازی ها دارند. این پارک ها هرکدام یک داستان دارند و حول یک مفهوم تمرکز یافته اند. بعضی حول و حوش شخصیت های داستان یا فیلم یا مجموعه تلویزیونی و کارتون، مثل یونیورسال استودیوی هالیوود یا بالیوودلندِ دوبی، بعضی با درونمایه یک ویژگی یا صفت از قبیل سرعت، مثل فراری لند ابوظبی، بعضی با مفهوم مرکزی ایجاد یک جهان کوچک، مثل مادورادوم لاهه یا گلوبال ویلیج دوبی و... شکل گرفته اند. بر اساس آمارهای مرکز جهانی شهر بازی ها و پارک های موضوعی، رشد پارک های موضوعی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ به دو برابر افزایش می یابد. تحول جدید پارک های موضوعی، مجتمع شدن آن هاست. مثلاً سنتوزای سنگاپور ترکیبی از انواع پارک های موضوعی در یک جزیره است. مساحت این پارک های موضوعی گاهی به بیش از یک میلیون مترمربع می رسد. مثلاً یونیورسال استودیوی هالیوود با ۶/۱ میلیون مترمربع سالانه هشت میلیون نفر را پذیرش می کند. در این بخش، نگاهی گذرا داریم به پارک‌های موضوعی که ظرف سه سال گذشته مورد بازدید قرار گرفته اند.
شکل ۴: باغ علم کودک، باغ کتاب تهران
۳. اقتصاد پارک های موضوعی و مراکز علم
امروزه پارک های موضوعی و مراکز علمی از انگیزه های اصلی برای سفر به مقاصد گردشگری محسوب می شوند و می توانند به عنوان هسته اصلیِ محصول گردشگری در نظر گرفته شوند. این پارک ها به عنوان منابع و جاذبه های دائمی گردشگری برای لذت، تفریح، سرگرمی و آموزش بازدیدکنندگان طراحی و مدیریت می شوند. این جاذبه های گردشگری به دلیل پرداخت هزینه، مصنوعی بودن، مجزا و مستقل بودن و نیاز به سرمایه گذاری بالا، از دیگر جاذبه های گردشگری متمایز می شوند. بنا به گزارش انجمن جهانی پارک های موضوعی، سرعت رشد سهم هزینه کرد افراد در پارک های موضوعی از سال ۲۰۱۲ از سرانه درآمد جهانی عبور کرده و تا سال ۲۰۲۰ به بیش از دو برابر سال ۲۰۱۰ خواهد رسید. یعنی اگر در سال ۲۰۱۰ هر نفر در سال ۱۰۰ دلار برای رفتن به پارک های موضوعی هزینه می کرد تا سال ۲۰۲۰ به بیش از ۲۰۰ دلار خواهد رسید. بنا به همین گزارش، جمعیتی که در سال ۲۰۱۰ به پارک های موضوعی می رفتند ۸۳۰ میلیون نفر بود که در سال ۲۰۲۰ به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون نفر خواهد رسید. همچنین جمع هزینه مردم برای پارک های موضوعی در سال ۲۰۱۰ حدود ۲۸ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار بود که در سال ۲۰۲۰ به ۵۸ میلیارد دلار خواهد رسید؛ یعنی دوبرابر خواهد شد.
شکل ۵ : رویا پارک، موزه دارآباد، تهران
۴. مراکز علم و پارک های موضوعی ایران
پیش از این، دو شهر بازی تهران و ارم، بزرگترین مراکز تفریحی تهران و کشور بودند. شهر بازی تهران سال ۱۳۸۵ برای توسعه و تکمیل شبکه بزرگراهی تعطیل و تخریب شد. شهرهای بازی و پارک های موضوعی، همگام با رشد سریع جمعیت در سال‌های بعد از انقلاب، نتوانستند راه بیایند و امروزه تهران، نه تنها همان دو پاک تفریحیِ قبلی را ندارد، بلکه هنوز شهر بازی ها و پارک های موضوعی بزرگی در ابعاد آنها ندارند. بزرگترین پروژه پارک موضوعی تهران، هزار و یک شهر است که در نیمه های راه متوقف شده است. چند مرکز و موزه علم در سال های اخیر شروع به کار کرده‌اند: «موزه علوم و فناوری» وزارت علوم، «موزه علوم» دارآباد، «گنبد آسمان نما»، و اخیراً دو مرکز علم کودک و نوجوان مدرن در باغ کتاب تهران، مهمترین پروژه های مربوط به موزه های علم را تشکیل می دهند. در مشهد هم مرکز علم پروفسور بازیما از اوایل سال ۱۳۹۵ شروع به کار کرده است. در زمینه پارک های موضوعی نیز پروژه های کوچک و اندکی در تهران و شهرهای بزرگ به بهره برداری رسیده است. سرزمین لی‌لی‌پوت در شرق تهران و شهر بازی بیلینو در بوستان نهج‌البلاغه دو پارک موضوعی با محوریت آموزش مشاغلند. در مشهد نیز کارالند با الگوگیری از کیدزانیا مجموعه کوچکی در یکی از مراکز خرید در سال ۱۳۹۶ راه اندازی کرده است. ژوراسیک پارک تهران را نیز می توان در ردیف پارک های موضوعی قرار داد. پارک نجوم زنجان و پارک در حال احداث «نجوم و فضای ایران» در کاشان از جمله دیگر پارک های موضوعی در حوزه نجوم و فضا هستند. شیوع زندگی آپارتمانی، نبود فضای کافی برای تفریحات ایمن و سالم در سطح شهر، لزوم یادگیری و کسب مهارت های اجتماعی، عواملی هستند که در کنار منافع اقتصادی، گسترش این فضاها را ضروری می سازند.
تجربه راه اندازی باغ کتاب تهران به عنوان یکی از بزرگترین پروژه های سرگرمی های علمی و فرهنگی در ایران، نگارنده را برانگیخت تا ظرفیت ها و تجربه های آزموده و دیده خود را در قالب این گزارش اجمالی تجمیع کند تا مدیران و سرمایه‌گذاران خصوصی و دولتی را با امکانات موجود در داخل و خارج در زمینه مراکز و موزه‌های علم، پارک‌های موضوعی، و شهرهای مشاغل آشنا کند و توسعه و راه‌اندازی این فضاها را به شکل حرفه ای و استاندارد تسهیل کند.
دکتر حبیبی ، دپارتمان راه‌اندازی بخش‌های تفریحی گروه راتا
نظرات